Λ. Βατικιώτης: Προς μια νέα παγκόσμια φούσκα

Πολλοί μπορεί να θεώρησαν υπερβολική την τελευταία σκηνή στη νέα, αριστουργηματική ταινία του Μάρτιν Σκορτσέζε, Ο λύκος της Γουόλ Στριτ, όπου ο πρωταγωνιστής Λεονάρντο Ντι Κάπριο στο ρόλο ενός αδίστακτου χρηματιστή αναλαμβάνει μετά από δύο κορυφαίες αποτυχίες να εκπαιδεύσει για τρίτη φορά στα μυστικά της απληστίας και του άνευ όρων και ορίων κυνηγιού του κέρδους μια ακόμη φουρνιά μαθητευόμενων …μάγων των μετοχών. Πόσες φορές μπορεί να επαναλαμβάνεται η ίδια αυτή ιστορία ανόδου και πτώσης όταν όλοι είναι σε θέση να προβλέψουν το τέλος της, είναι η σκέψη που γεννιέται στον κάθε θεατή. Η απάντηση έρχεται από τις πρόσφατες εξελίξεις στα διεθνή χρηματιστήρια και δη τα αμερικάνικα και είναι απρόβλεπτη και αποστομωτική: άπειρες!

ΤΟΥ ΛΕΩΝΙΔΑ ΒΑΤΙΚΙΩΤΗ

Αδιάψευστος μάρτυρας η ξέφρενη πορεία των δεικτών των μετοχών στα μεγαλύτερα χρηματιστήρια του κόσμου που βεβαιώνει ότι είμαστε μάρτυρες της τρίτης κατά σειρά φούσκας την τελευταία 15ετία, μετά την φούσκα του 1999-2000 που είχε ως επίκεντρο τις μετοχές των εταιρειών του ίντερνετ κι εκείνη του 2008 που συνδέθηκε με τα υποβαθμισμένα στεγαστικά δάνεια.

Τα στοιχεία προκαλούν σοκ. Ο δείκτης Ντάου Τζόουνς του χρηματιστηρίου της Γουόλ Στριτ την τελευταία μέρα του χρόνου έκλεισε στις 16.577 μονάδες καταγράφοντας ρεκόρ όλων των εποχών. Ενδεικτικό στοιχείο της αγκύρωσής του σε αυτά τα επίπεδα είναι ότι έκτοτε οι απώλειες του είναι ελάχιστες. Την προηγούμενη Παρασκευή 3 Ιανουαρίου 2014, για παράδειγμα, έκλεισε στις 16.470 μονάδες. Για την ιστορία, να σημειωθεί πως έναν χρόνο πριν, στο τέλος του 2012, ο δείκτης Ντάου Τζόουνς είχε κλείσει στις 12.938 μονάδες. Μέσα σε έναν χρόνο δηλαδή αυξήθηκε κατά 28%. Για να υπάρχει ένα μέτρο σύγκρισης αξίζει να τονίσουμε πως αυτόν ακριβώς το χρόνο, το 2013, η αμερικάνικη οικονομία μεγεθύνθηκε μόλις κατά 4,1%. Ο χρηματιστηριακός δείκτης επομένως αυξήθηκε 7 φορές ταχύτερα από τον δείκτη που καταγράφει την ανάπτυξη της πραγματικής οικονομίας. Εξ ίσου εκρηκτικές αυξήσεις καταγράφτηκαν και σε μια σειρά άλλους χρηματιστηριακούς δείκτες. Για παράδειγμα ο S&P500 που κινείται το τελευταίο χρονικό διάστημα πάνω από τις 1.800 μονάδες έχει τριπλασιάσει τα επίπεδα του από το ναδίρ του 2009, ενώ ενδεικτικό της αισιοδοξίας που επικρατεί στο Μανχάταν είναι πως ο στόχος που θέτει η S&P στην έκθεση που κυκλοφόρησε για το νέο έτος ταυτίζεται με αυτό: 2014 μονάδες! Η αύξηση του S&P το 2013 έφτασε το 29%, ήταν δηλαδή συγκρίσιμη με τον Ντάου Τζόουνς. Ο δείκτης NASDAQ που απεικονίζει την πορεία των μετοχών επιχειρήσεων υψηλής τεχνολογίας έφτασε τις 4.132 μονάδες καταγράφοντας ρεκόρ για τα 13 τελευταία έτη. Μόνο δε από το 2008 μέχρι σήμερα η αύξηση του ξεπερνάει το 150%.

Σε Αμερική και Ευρώπη

Να σημειωθεί πως το πάρτι δεν περιορίστηκε στην πάντα επιρρεπή, προς τον έκλυτο οικονομικό βίο, Αμερική. Κι η γηραιά ήπειρος δεν πήγε πίσω. Ο ευρωπαϊκός δείκτης FTSE Eurofirst είχε ετήσια κέρδη 16% (όταν η οικονομία της ευρωζώνης συρρικνώθηκε κατά 0,4% το 2013) ο γερμανικός δείκτης Dax αυξήθηκε κατά 26% (όταν το γερμανικό ΑΕΠ αυξήθηκε κατά 1,1%), ο δείκτης του Λονδίνου FTSE αυξήθηκε κατά 14,4% (όταν το βρετανικό ΑΕΠ αυξήθηκε κατά 1,5%), μέχρι και στις κατεστραμμένες από τα μνημόνια και την λιτότητα χώρες της ευρωπαϊκής περιφέρειας τα χρηματιστήρια έκαναν πάρτι με την Σόφια να κρατάει τα σκήπτρα, παρουσιάζοντας άνοδο κατά 40%, το Δουβλίνο κατά 33% και την Αθήνα που παραμένει βυθισμένη στην ύφεση επί 6 συνεχή έτη, να βλέπει το χρηματιστήριο της να απογειώνεται ζώντας ακόμη στην εποχή της «ισχυρής Ελλάδας» με άνοδο της τάξης του 27,5%!

Αναμφισβήτητα λοιπόν είμαστε μάρτυρες μιας ακόμη φούσκας που σαν την παλίρροια ανεβάζει σχεδόν όλες τις μετοχές και σχεδόν όλα τα χρηματιστήρια του κόσμου σε ιστορικά υψηλά επίπεδα, που είναι εντελώς αδικαιολόγητα με βάση την πορεία της πραγματικής οικονομίας της χώρας τους. 

Παραμένοντας στις ΗΠΑ το επίκεντρο των δονήσεων που προκαλεί η ρευστότητα βρίσκεται στις εταιρείες του ίντερνετ, της βιοτεχνολογίας και της πράσινης ενέργειας. Για μια ακόμη φορά το οικονομικό ρεπορτάζ κατακλύζεται από ιστορίες νεοϊδρυθέντων εταιρειών, όπως της Solar City που εγκαθιστά φωτοβολταϊκά πάνελ σε στέγες και αναλαμβάνει την πώληση της παραγόμενης ενέργειας, οι οποίες πριν 8 χρόνια δεν υπήρχαν καν και σήμερα η αποτίμησή της έχει φθάσει σχεδόν τα 5 δισ. δολάρια! Το σημαντικότερο ωστόσο, πως η δημιουργία αυτής της αγοράς είναι σχεδόν ατόφιο δημιούργημα του κράτους καθώς οι φοροαπαλλαγές είναι που δίνουν ώθηση στην ζήτηση, ελάχιστα αναφέρεται. Γιατί τότε, θα γινόταν ορατός κι ο χρονικός ορίζοντας του «θαύματος»…

Πλημμυρίδα ρευστού

Οι αιτίες που έχουν εκτοξεύσει στα ουράνια τις τιμές των μετοχών δεν βρίσκονται φυσικά σε νέες επιστημονικές ανακαλύψεις ή έστω κάποιες σοβαρές προσδοκίες κερδών από την εισαγωγή στην παραγωγή τεχνολογικών καινοτομιών. Σε αντίθεση με την διετία 1999-2000 τώρα ούτε καν τέτοιες θεωρίες δεν δημοσιεύονται στον Τύπο, που θα επιχειρούσαν να πείσουν τον κόσμο για την μη αντιστρεπτή άνοδο των τιμών των μετοχών. Το …αέριο που γεμίζει την φούσκα των μετοχών προέρχεται κυρίως από τις τρεις μεγαλύτερες κεντρικές τράπεζες. Είναι η νομισματική πολιτική που με αυστηρότητα ακολουθούν. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, με βάση τα μέτρα νομισματικής χαλάρωσης που εφαρμόζει η ομοσπονδιακή τράπεζα, δημιουργείται επιπλέον ρευστότητα ύψους 85 δισ. δολ. τον μήνα ή 2 εκ. δολ. το λεπτό, εξασφαλίζοντας έτσι μέσω της μαζικής αγοράς ομολόγων ότι τα επιτόκια τους θα παραμένουν σε ιστορικά χαμηλά επίπεδα. Την ίδια πολιτική ακολουθεί κι η Ιαπωνία τυπώνοντας μάλιστα διπλάσιες ποσότητες χρήματος, σε σχέση με τις αμερικάνικες επιδόσεις! Στις ΗΠΑ επίσης παραμένοντας τα επιτόκια γύρω στο μηδέν επί 5 σχεδόν χρόνια, στην πράξη υπολείπονται του πληθωρισμού, που κινείται στο 1,2%! Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και στην ευρωζώνη με τον πληθωρισμό να κινείται στο 0,9% για όλο τον προηγούμενο χρόνο και τα επιτόκια, μετά την απόφαση του Νοεμβρίου, στο 0,25%. Πρόκειται για συνθήκες που ευνοούν στο μέγιστο την φυγή του χρήματος στις μετοχές και τα χρηματιστήρια. Οπότε, μηδενικά ονομαστικά και πραγματικά αρνητικά επιτόκια σε συνδυασμό με πακτωλούς χρήματος που εξέδωσαν οι κεντρικές τράπεζες προκάλεσαν την φούσκα.

Παράλληλα με τα προηγούμενα, στις ΗΠΑ έπαιξαν καταλυτικό ρόλο και άλλες εξελίξεις που ως αποτέλεσμα είχαν την εκτόξευση των τιμών των μετοχών. Όπως για παράδειγμα η αγορά μετοχών με ενέχυρο τις ίδιες τις μετοχές. Πρόκειται για συνταγή εξασφαλισμένης αποτυχίας καθώς όσο οι τιμές των μετοχών αυξάνονται όλα βαίνουν καλώς, όταν όμως αρχίσει η καθοδική πορεία τότε τα ενέχυρα παύουν να έχουν την παραμικρή αξία και στο στόχαστρο τίθενται αποταμιεύσεις, οδηγώντας τα σχέδια εύκολου πλουτισμού σε απότομη προσγείωση. Το υψηλότερο επίπεδο που είχαν φτάσει τέτοιου είδους αγορές ήταν τον Ιούλιο του 2007 με αξία 381 δισ. δολ. Έκτοτε μαζί με το πολύ νερό στ’ αυλάκι μεσολάβησαν κι εκατομμύρια ωρών με εξαγγελίες για ρύθμιση του χρηματοπιστωτικού τομέα και δημιουργία βαλβίδων ασφαλείας που δεν θα επέτρεπαν ποτέ, μα ποτέ ξανά να γίνουν όσα εξωφρενικά συνέβησαν το 2008 στις ΗΠΑ. Φτάνουμε έτσι οι αγορές μετοχών με ενέχυρο μετοχές σήμερα, μετά την ρύθμιση των αγορών να ανέρχονται σε 413 δισ. δολ. Ψηλότερα από το 2007…

Πομφόλυγες αποδείχθηκαν οι εξαγγελίες για ρύθμιση ακόμη και στον χρηματοπιστωτικό τομέα, τις ίδιες τις τράπεζες, καθιστώντας πολύ πιο εύφλεκτο το υλικό που έχει συγκεντρωθεί και τις συνέπειες από μια νέα κρίση να προβλέπονται πολύ πιο σοβαρές. Το ευχάριστο, εκ πρώτης όψης, είναι η κάθετη μείωση του αριθμού των τραπεζών που δραστηριοποιούνται επί αμερικάνικου εδάφους. Από 18.000 που ήταν σχεδόν το 1985, τώρα για πρώτη φορά από την δεκαετία του ’30 οπότε ξεκίνησαν να τηρούνται στοιχεία, ο αριθμός τους πέφτει κάτω από 7.000, φτάνοντας τις 6.891. Τα καλά νέα, όπως περιγράφονταν στο Businessweek στις 10 Δεκέμβρη σταματούν κάπου εδώ γιατί η συνέχεια της ιστορίας θέλει τους συνήθεις υπόπτους αντί να έχουν αφοπλιστεί, να έχουν συγκεντρώσει μια τέτοια δύναμη πυρός που είναι ικανή να προκαλέσει πολύ πιο φονικές σεισμικές δονήσεις! Συγκεκριμένα, οι 6 μεγαλύτερες τράπεζες των ΗΠΑ (JP Morgan Chase, Bank of America, Citigroup, Wells Fargo, Goldman Sachs και Morgan Stanley) είναι 37% μεγαλύτερες σε σχέση με το υψηλότερο σημείο που είχαν φτάσει πριν την τελευταία κρίση, έχοντας στα ταμεία τους τα 4 από τα 10 δάνεια της αμερικάνικης οικονομίας και τα δύο τρίτα του ενεργητικού όλου του τραπεζικού συστήματος (14,4 τρισ. δολ.). Ακόμη μεγαλύτερο δέος προκαλεί η εκτίμηση πως οι 5 ισχυρότερες αμερικάνικες τράπεζες το 2006 έλεγχαν το 43% του αμερικάνικου ΑΕΠ (6 τρισ. σε σύνολο 13,4) ενώ το 2011 έλεγχαν το 56% (8,5 τρισ. σε σύνολο 15,1)! Το ποιοτικό πρόβλημα που γεννάται απ’ αυτά πρωτοφανή επίπεδα γιγαντισμού σχετίζεται με το κόστος που θα σηκώσουν οι λαοί από μια πιθανή διάσωσή τους. Γιατί η αιτία των σημερινών δεινών βρίσκεται στην όχι και τόσο αθώα φράση (πολλαπλών αναγνώσεων) που επαναλαμβανόταν το 2008 πως οι τράπεζες ήταν «πολύ μεγάλες για να χρεοκοπήσουν», που σήμαινε ότι έπρεπε να σωθούν με κάθε κόστος, το οποίο επωμίστηκαν στη συνέχεια οι κοινωνίες. Αν οι τράπεζες του 2008 ήταν «πολύ μεγάλες για να χρεοκοπήσουν» οι σημερινές είναι ακόμη μεγαλύτερες, άρα το κόστος της σωτηρίας τους ακόμη πιο οδυνηρό…

Τραπεζικός υδροκεφαλισμός

Η περαιτέρω γιγάντωση της εικονικής, παρασιτικής οικονομίας φαίνεται επιπλέον από τα παράγωγα που με βάση τις πιο πρόσφατες εκτιμήσεις, της Τράπεζας Διεθνών Διακανονισμών, η αξία τους έχει φθάσει τα 638 τρισ. δολ., έχοντας τριπλασιαστεί σε 5 χρόνια. Στον πιο ευρύ τους μάλιστα ορισμό η αξία τους υπερβαίνει τα 1.000 τρισ. δολ. ισούται δηλαδή με 14 φορές την αξία του παγκόσμιου ΑΕΠ!

Η σημασία της παρακολούθησης της χρηματιστηριακής οικονομίας δεν σχετίζεται μόνο με την πρόβλεψη των επιπτώσεων που μπορεί να έχει το σκάσιμο της φούσκας, ακόμη και στην πιο απομακρυσμένη χώρα του κόσμου. Εμπειρία που με οδυνηρό τρόπο βίωσε η Ελλάδα, όταν οι αλυσιδωτές αντιδράσεις της κρίσης στην αμερικάνικη αγορά ακινήτων του 2008 έφεραν τα Μνημόνια και την μετέπειτα χρεοκοπία. Έχει επίσης σημασία γιατί αποδεικνύει πόσο κίβδηλες είναι οι νεοφιλελεύθερες εξαγγελίες. Για παράδειγμα ανέκαθεν οι οπαδοί του οικονομικού δαρβινισμού υποστήριζαν την ανεμπόδιστη ελευθερία των πλουσίων και των εταιρειών να αυξάνουν τον πλούτο τους με το σκεπτικό ότι η κοινωνία αργά ή γρήγορα θα γευτεί την διάχυση αυτών των αποτελεσμάτων, που θα δημιουργούν επιπλέον πλούτο στην κοινωνία.

Ό,τι έχει συμβεί στην αμερικάνικη οικονομία εσχάτως ανατρέπει εκ βάθρων τον παραπάνω συλλογισμό. Ακόμη κι ο Ομπάμα στην πρόσφατη ετήσια ομιλία του προς το έθνος υπογράμμισε την δραματική έκταση που έχουν προσλάβει οι αντιθέσεις τα τελευταία χρόνια. Ανέφερε χαρακτηριστικά ότι το κορυφαίο 10% στην εισοδηματική κλίμακα τώρα κερδίζει το ήμισυ του εθνικού εισοδήματος, όταν το 1979 κέρδιζε το ένα τρίτο. Οι πλούσιοι έγιναν πλουσιότεροι επομένως. Από την άλλη, τα 1,30 δολ. που ήταν το 1968 το ελάχιστο ωρομίσθιο, σε σημερινές αξίες αντιπροσωπεύουν 10,3 δολ. ή 30% πάνω από το βασικό ωρομίσθιο που είναι στα 9 δολ. Κι οι φτωχοί έγιναν φτωχότεροι επομένως. 

Ως αποτέλεσμα ακόμη κι ένας εργαζόμενος με πλήρη απασχόληση που κερδίζει 14.500 δολάρια το έτος κινείται πολύ κάτω από την γραμμή της φτώχειας που για μια 4μελή οικογένεια ορίζεται σε ετήσια βάση στα 23.550 δολάρια. Ο στόχος όμως του Ομπάμα, να μη ζει κανένας εργαζόμενος πλήρους απασχόλησης στη φτώχεια, υπονομεύεται από την ίδια του την πολιτική. Με βάση εκτενές ρεπορτάζ των Φαϊνάνσιαλ Τάιμς στις 29 Δεκεμβρίου μόνο αυτή την χρονιά στο Σικάγο 50 σχολεία οδηγήθηκαν σε κλείσιμο, ενώ ανακοινώθηκαν και 3.000 απολύσεις σε μια προσπάθεια να μειωθεί το έλλειμμα στην πολιτεία. Τα χειρότερα ωστόσο είναι μπροστά καθώς το επόμενο θύμα όχι μόνο στο Ιλινόις θα είναι το συνταξιοδοτικό σύστημα που θα κληθεί όπως και στην Ελλάδα να πληρώσει τα σπασμένα με μειώσεις παροχών και συντάξεων και αύξηση των εισφορών. Προοπτική που προκαλεί οργή αν στις δραματικές περικοπές αντιπαραβάλλουμε την πλημμυρίδα ρευστού που ρίχνει κάθε μήνα στην αγορά η κεντρική τράπεζα, χρηματοδοτώντας το χρηματιστηριακό πάρτυ.

Σε έξαρση οι αυτοκτονίες

Η γενικευμένη απόγνωση που επικρατεί στις ΗΠΑ αντανακλάται και στις αυτοκτονίες που είναι πλέον εκτός ελέγχου. Με βάση ρεπορτάζ του περιοδικού Τάιμ στις 25 Νοεμβρίου, «ο αριθμός των αυτοκτονιών το 2009 ξεπέρασε για πρώτη φορά τον αριθμό των θανάτων από αυτοκινητιστικά ατυχήματα. Το 2010, το πιο πρόσφατο έτος για το οποίο είναι διαθέσιμα στατιστικά, αυτοκτόνησαν 38.364 Αμερικάνοι. Από το 1999 μέχρι το 2010 οι αυτοκτονίες στις ηλικίες μεταξύ 35 και 64 ετών αυξήθηκαν κατά 28,4% και για τους άνδρες στα ’50 σχεδόν κατά 50%»!

Τα μέτρα λιτότητας που εφαρμόζει ο Ομπάμα εδώ κι έναν χρόνο οδηγούν επίσης την αμερικάνικη κοινωνία στην οπισθοδρόμηση. Πολύ πριν ανακοινωθούν οι τελευταίες περικοπές, στις 8 Φεβρουαρίου 2013 οι Φαϊνάνσιαλ Τάιμς περιέγραφαν με τα ακόλουθα μελανά χρώματα τις άμεσες επιπτώσεις των περικοπών: «Ερευνητές έχουν υποστηρίξει ότι οι οριζόντιες περικοπές στα Εθνικά Ινστιτούτα Υγείας, που καθοδηγούν την ιατρική έρευνα στις ΗΠΑ, θα αφαιρέσουν κονδύλια έρευνας ύψους 12,5 δισ. αυτό το χρόνο και θα μειώσουν την οικονομική μεγέθυνση μέχρι και 860 δισ. δολ. σε 9 χρόνια, πλήττοντας την ανταγωνιστικότητα των ΗΠΑ στην υγεία μακροχρόνια και επιφέροντας την απώλεια μισού εκατομμυρίου θέσεων εργασίας μεταξύ 2013 και 2016. Ακόμη κι η ικανότητα πρόβλεψης του καιρού θα επηρεαστεί. Οι περικοπές θα μειώσουν την χρηματοδότηση για ένα νέο δορυφόρο που χρειαζόταν το 2016, επιβραδύνοντας τις βελτιώσεις στις μακροχρόνιες προβλέψεις καιρού για εν δυνάμει καταστροφικά φαινόμενα όπως οι τυφώνες».

Εν κατακλείδι, η χρηματιστηριακή άνθηση δεν είναι μόνο προάγγελος νέων περιδινήσεων για την παγκόσμια οικονομία, που εξ ορισμού είναι καταστροφικές για τις κοινωνίες καθώς αυτές επωμίζονται το κόστος της διάσωσης τραπεζών και τζογαδόρων. Επιπλέον, το ξέφρενο πάρτι που γίνεται στα χρηματιστηριακά γραφεία έχει, σαν την άλλη όψη του νομίσματος, την αυξανόμενη φτώχεια για τους πολλούς, την έκρηξη των κοινωνικών αντιθέσεων και την οπισθοδρόμηση ολόκληρης της κοινωνίας που όλο και σπανιότερα γεύεται τους καρπούς της σύγχρονης επιστήμης και της τεχνολογίας.