Άλλη πορεία ανάπτυξης

του Κώστα Λαπαβίτσα

Η αναπτυξιακή πολιτική της τρόικα θα αποδειχθεί αποτυχημένη, όπως αποτυχημένη αποδείχθηκε και η πολιτική της σταθεροποίησης που προκάλεσε την καταστροφική ύφεση. Το ερώτημα είναι αν υπάρχει άλλη πολιτική που θα μπορούσε να βάλει τη χώρα σε πορεία ταχύρρυθμης ανάπτυξης με κοινωνική δικαιοσύνη.

Η απάντηση είναι ότι υπάρχει. Πριν την περιγράψω συνοπτικά θέλω να πω δυο λόγια για το περιεχόμενο της ανάπτυξης.

Μεγέθυνση και ανάπτυξη

Η ανάπτυξη είναι κάτι πολύ διαφορετικό από την απλή μεγέθυνση της οικονομίας.

Η μεγέθυνση είναι (ή πρέπει να είναι) η συνήθης κατάσταση της καπιταλιστικής οικονομίας, καθώς το κεφάλαιο συσσωρεύεται. Δηλαδή μεγαλώνει το ΑΕΠ, διευρύνεται η εργατική δύναμη,....
βελτιώνεται η τεχνολογία, αυξάνονται οι επενδύσεις και η κατανάλωση και ούτω καθεξής. Οι κρίσεις είναι αναπόφευκτο στοιχείο αυτής της διαδικασίας.

Η ανάπτυξη προϋποθέτει την μεγέθυνση, αλλά είναι πολύ ευρύτερη έννοια. Εμπεριέχει την κοινωνική αλλαγή, την εξέλιξη των σχέσεων κεφαλαίου εργασίας, την ποιοτική μεταβολή της ικανότητας προς εργασία, την απόκτηση μηχανισμών παραγωγής τεχνολογίας, την δημιουργία πλαισίου εκπαίδευσης και περίθαλψης, την βελτίωση των υλικών συνθηκών της ζωής και ούτω καθεξής.

Συνεπώς η ανάπτυξη είναι εγγενώς σύνθετη και ασταθής διαδικασία που θέτει το περιεχόμενο των κοινωνικών σχέσεων σε συνεχή αμφισβήτηση. Αυτή ακριβώς είναι και η εν δυνάμει ριζοσπαστική της πλευρα. Η ανάπτυξη μπορεί να λειτουργήσει λυτρωτικά για τα φτωχότερα κοινωνικά στρώματα, να δημιουργήσει προοπτικές ελευθερίας, όπως σωστά επιχειρηματολόγησε ο Αμάρτυα Σεν.

Η ανάπτυξη είναι λοιπόν το φυσικό πεδίο όπου συγκρούονται και συντίθενται, από τη μια, η μερική αλλαγή και, από την άλλη, η συνολική ρήξη με τον καπιταλιστικό χαρακτήρα της κοινωνίας. Αντιπαρατίθενται και αλληλοτροφοδοτούνται η μεταρρύθμιση και η επανάσταση, για να το θέσουμε με τους όρους της κλασικής μαρξιστικής πολιτικής οικονομίας.

‘Αρα η ανάπτυξη δημιουργεί συνεχώς δυνατότητες αντικαπιταλιστικής πορείας για την οικονομία και την κοινωνία. Για να υπάρξει όμως αντικαπιταλιστική ρήξη στις ώριμες καπιταλιστικές κοινωνίες, είναι απαραίτητο να υπάρξουν μεταρρυθμίσεις που θα κατατείνουν προς την συνολική αλλαγή έχοντας την υποστήριξη των ευρέων λαϊκών στρωμάτων.

Τέτοιο ρόλο μπορεί να παίξει ένα ‘μεταβατικό πρόγραμμα’ που θα προτείνει μεταρρυθμίσεις οι οποίες θα λύνουν τα άμεσα κοινωνικά προβλήματα των εργαζομένων και την λαϊκών στρωμάτων, ενώ παράλληλα θα δημιουργούν πεδίο κοινωνικής μεταβολής. Ένα πρόγραμμα που θα μεταβάλλει την κοινωνική ισορροπία υπέρ των φτωχότερων στρωμάτων, ενισχύοντας την οικονομική τους θέση και εξασφαλίζοντας την στήριξη της κοινωνίας γενικότερα.

Αυτό ακριβώς είναι το κεντρικό ζητούμενο της άλλης πορείας ανάπτυξης για την Ελλάδα σήμερα. Να υπάρξει μεταβατικό πρόγραμμα που θα απαλλάξει τη χώρα από το αδιέξοδο της τρόικα, θα την βάλει σε διαδικασία ταχύρρυθμης ανάπτυξης και θα δημιουργήσει συνθήκες βαθιάς αντικαπιταλιστικής κοινωνικής αλλαγής στην κατεύθυνση του σοσιαλισμού.  

Το αναγκαίο των μεταρρυθμίσεων

Η διαφορετική πολιτική ανάπτυξης ξεκινάει από την παραδοχή ότι η ελληνική οικονομία απαιτεί βαθύτατες μεταρρυθμίσεις. Οι οικονομικές και κοινωνικές δομές που δημιουργήθηκαν τα χρόνια που πέρασαν είναι διεφθαρμένες, άδικες και αναποτελεσματικές.

Η ελληνική οικονομία δεν μπορεί να σταθεί στον παγκόσμιο καταμερισμό εργασίας με τη σημερινή μορφή της. Δεν χρειάζονται οι αναλύσεις της τρόικα, ή οι εμβριθείς μελέτες των ελληνικών τραπεζών, για να διαπιστωθεί η απόλυτη ανάγκη της εκ βάθρων αλλαγής.

Είναι επίσης δεδομένο ότι το κράτος δεν έχει όλες τις απαντήσεις για τα προβλήματα της οικονομίας. Ο κρατισμός δεν αποτελεί ριζοσπαστική λύση στα κοινωνικά προβλήματα που δημιουργεί ο ώριμος καπιταλισμός. Είναι απαραίτητες λύσεις που θα στηρίζονται σε ευέλικτους συνεργατικούς μηχανισμούς, που θα αξιοποιούν την γνώση και την ισχύ της αλληλεγγύης των τοπικών κοινωνιών, που θα δίνουν περιεχόμενο στην ιδέα της συμμετοχικής δημοκρατίας.  

Αλλά το κράτος και ο δημόσιος τομέας δεν είναι εξ ορισμού κακό, ότι κι αν λένε οι ιδεολόγοι της ‘Συναίνεσης της Ουάσινγκτον’. Χωρίς συνολική και συνθετική αντιμετώπιση των προβλημάτων της κοινωνίας, δεν πρόκειται να υπάρξει λύση που θα φέρει κοινωνική δικαιοσύνη και θα βάζει τη χώρα σε πορεία ανάπτυξης. Αυτό μπορεί να γίνει μόνο σε επίπεδο κράτους που άρα πρέπει να αλλάξει εκ βάθρων.

Στην Ελλάδα είναι απολύτως απαραίτητο να αλλάξει η δομή του δημόσιου τομέα, ώστε να απαλειφθεί η διαφθορά και να τονωθεί η ανάπτυξη.

Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι ο ιδιωτικός τομέας και ιδίως το μεγάλο κεφάλαιο δεν έχουν μεγάλο μέρος της ευθύνης για την κρίση που περνάει η χώρα.

Πρέπει συνεπώς να αλλάξει και η σχέση ανάμεσα στον ιδιωτικό τομέα και το κράτος.

Τι είδους σχέδιο;

Οι μεταρρυθμίσεις που όντως χρειάζεται η Ελλάδα απαιτούν σχέδιο ανάπτυξης, δηλαδή αυτό που λέγεται στη βιβλιογραφία ‘βιομηχανική πολιτική’, χωρίς ο όρος απαραίτητα να αναφέρεται στον δευτερογενή τομέα. Δίχως βιομηχανική πολιτική δεν θα υπάρξει η επιθυμητή αλλαγή στη σύνθεση του ΑΕΠ που θα τονώνει τον δευτερογενή τομέα, θα ενισχύει την αγροτική παραγωγή και θα αναδιαρθρώνει τον τομέα των υπηρεσιών.

Το σχέδιο ανάπτυξης θα πρέπει να εντοπίζει τους κλάδους του δευτερογενούς τομέα στους οποίους η Ελλάδα θα μπορούσε μακροπρόθεσμα να σταθεί με επιτυχία, κάνοντας πρόβλεψη για την απαραίτητη μεταφορά πόρων μέσω δημόσιων και ιδιωτικών επενδύσεων.

Παράλληλα θα πρέπει να προτείνει βήματα για την αναδιάρθρωση του κλάδου των υπηρεσιών επικεντρώνοντας στους τομείς όπου υπάρχει πλεονέκτημα τεχνολογίας και εργατικού δυναμικού.

Θα πρέπει, τέλος, να περιέχει συγκεκριμένες προβλέψεις για την ενδυνάμωση της αγροτικής παραγωγής με δημόσιους μηχανισμούς πίστωσης, βελτίωσης της τεχνολογίας και ανακατεύθυνσης προς τομείς υψηλής προστιθέμενης αξίας.

Μόνο έτσι θα γίνει με επάρκεια η ανάκτηση της εγχώριας αγοράς από την πλημμυρίδα των εισαγομένων και η ενδυνάμωση των εξαγωγών. Η ιδιωτική πρωτοβουλία από μόνη της δεν θα φέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα, όση απορρύθμιση και ιδιωτικοποιήσεις και αν επιβάλλει η τρόικα.

Το σχέδιο ανάπτυξης θα πρέπει συνεπώς να βασίζεται καταρχήν σε δομικές αλλαγές στην ιδιοκτησία και τον έλεγχο των τραπεζών. Οι ιδιωτικές τράπεζες έχουν αποτύχει ολοκληρωτικά. Είναι απαραίτητες οι δημόσιες τράπεζες που συστηματικά θα στηρίξουν την ανάπτυξη με όρους δημόσιου ελέγχου και διαφάνειας, ώστε να εξαλειφθούν οι πρακτικές διαφθοράς που διαπερνούν το σημερινό τραπεζικό σύστημα.

Θα πρέπει να επιβάλλει δομικές αλλαγές στο ιδιοκτησιακό καθεστώς και στους μηχανισμούς ελέγχου του μεγάλου κεφαλαίου στη χώρα μας, αρχής γενομένης από τους κλάδους της ενέργειας, των τροφίμων και των μεταφορών.

Θα πρέπει να δημιουργεί σταθερό πλαίσιο για την λειτουργία των μικρομεσαίων επιχειρήσεων και των αυτοαπασχολούμενων που αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της απασχόλησης. Το σύστημα πίστωσης και φορολογίας θα πρέπει να στηρίζει τις μικρές μονάδες και όχι να τις συντρίβει συστηματικά, όπως κάνουν τα Μνημόνια.

Θα πρέπει να θεσμοθετεί την αλλαγή της παιδείας και στα τρία επίπεδα, ώστε να ανταπεξέλθει στις σύγχρονες ανάγκες. Είναι απαραίτητο και η Ελλάδα να αποκτήσει συστηματική πολιτική, με δημόσια καθοδήγηση και χρηματοδότηση, για την αποστολή της νεολαίας της στο εξωτερικό για σπουδές. Τα τεράστια ποσά που δαπανούν ετησίως τα νοικοκυριά μπορούν να αξιοποιηθούν με καλύτερα αποτελέσματα για την οικονομία, αν υπάρξει επαρκής δημόσια παρέμβαση.

Δε νοείται σχέδιο ανάπτυξης, τέλος, χωρίς πρόβλεψη για την πρόσκτηση και παραγωγή τεχνολογίας. Πρόκειται για ένα από τα δυσκολότερα ζητήματα ανάπτυξης που θα απαιτήσει συστηματική προσπάθεια σε επίπεδο παραγωγικών μονάδων, πανεπιστημίων και ερευνητικών κέντρων. Δεν θα πρέπει να αποκλείονται ακόμη και ευλύγιστες και μακροχρόνιες σχέσεις με τις μεγάλες πολυεθνικές που ελέγχουν την τεχνολογία παγκοσμίως. Απαράβατος όρος για να γίνουν όλα αυτά είναι να υπάρξει συστηματική κρατική καθοδήγηση της τεχνολογίας που θα συνοδεύεται από γενναία αύξηση των δαπανών για την έρευνα.

Μεταρρυθμίσεις σε ποιό πλαίσιο;

Οι μεταρρυθμίσεις αυτές μπορούν να συμβούν μόνο αν η χώρα απαλλαγεί από τα δεσμά του κοινού νομίσματος που την πνίγουν. Είναι επίσης πασιφανές ότι μπορούν να συμβούν μόνο αν η χώρα γλιτώσει από το άχθος του δημόσιου χρέους και απελευθερώσει πόρους για ανάπτυξη. Άρα απαιτούν μετωπική σύγκρουση με τους ιθύνοντες της ΟΝΕ και της ΕΕ.

Όσοι υπόσχονται στον ελληνικό λαό διαφορετική πορεία ανάπτυξης από την τρόικα, αλλά μέσα στο πλαίσιο του κοινού νομίσματος και χωρίς σύγκρουση με την ΕΕ, του προσφέρουν κακές υπηρεσίες. 

Οι μεταρρυθμίσεις αυτές απαιτούν επίσης αλλαγή στην ιεράρχηση των προτεραιοτήτων της οικονομικής πολιτικής.

Ο πρωταρχικός στόχος της οικονομικής πολιτικής δεν μπορεί να είναι η σταθεροποίηση και η επίτευξη δημοσιονομικού πλεονάσματος.

Ούτε μπορεί η αποκατάσταση των εισοδηματικών απωλειών των φτωχότερων στρωμάτων να γίνει σταδιακά, αφού πρώτα υπάρξει δημοσιονομική σταθερότητα. Αυτή είναι η αναπτυξιακή λογική της τρόικα που είναι λανθασμένη. Ο πρωταρχικός στόχος της οικονομικής πολιτικής πρέπει να είναι η αύξηση της απασχόλησης και η αναδιανομή του εισοδήματος και του πλούτου, στηρίζοντας τους μισθούς και το λαϊκό εισόδημα. 

Με δυο λόγια, απαιτείται άμεση άρση της λιτότητας. Αν δημιουργηθεί χαλαρότερο δημοσιονομικό περιβάλλον, αν ανασάνει η πραγματική οικονομία, θα μπορέσουν να γίνουν και οι απαραίτητες αναπτυξιακές μεταρρυθμίσεις με άνεση χρόνου και επαρκή προγραμματισμό. Σε πλήρη αντίθεση με τις ‘μεταρρυθμίσεις’ της τρόικα που γίνονται βιαστικά, υπό την τεράστια πίεση της λιτότητας και της ύφεσης και σε ευθεία αντίθεση με την κοινωνία.

Πάνω από όλα, οι μεταρρυθμίσεις που πραγματικά χρειάζεται η Ελλάδα απαιτούν βαθιά κοινωνική αλλαγή. Για να συμβούν θα πρέπει να υπάρξει ολική υποχώρηση της κυριαρχίας του μεγάλου κεφαλαίου και των στρωμάτων που έχουν προσδεθεί στο άρμα της τρόικα, τα οποία και ευθύνονται για την σημερινή κατάσταση της χώρας. Η ελληνική κοινωνία ζητάει και χρειάζεται αναζωογόνηση από τα κάτω, δηλαδή από τις υγιέστερες κοινωνικές δυνάμεις.

Στη βάση αυτή θα μπορέσει να υπάρξει κάθαρση και εκ βάθρων αλλαγή του κρατικού μηχανισμού που είναι απαραίτητες για να μπει η χώρα σε πορεία ανάπτυξης. Δεν πρόκειται εδώ μόνο για θεσμικές και οργανωτικές αλλαγές στην σύνθεση του δημόσιου τομέα. Χρειάζεται επίσης αλλαγή ήθους και επαναφορά της έννοιας της δημόσιας προσφοράς. Χρειάζεται επίσης εκδημοκρατισμός, διαφάνεια και διάρρηξη των σχέσεων με επιχειρηματικά και επί μέρους συμφέροντα.

Είναι εμφανές ότι ένα τέτοιο αναπτυξιακό πρόγραμμα μπορεί να αποτελέσει τον πυρήνα ενός αντικαπιταλιστικού σχεδίου εξόδου από την κρίση που θα μεταβάλλει το κοινωνικό ισοζύγιο υπέρ της εργασίας.

Η αντικαπιταλιστική πορεία ανάπτυξης υπέρ των λαϊκών στρωμάτων με τελικό στόχο τον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό είναι απολύτως εφικτή στην Ελλάδα. Αυτό που λείπει είναι η επεξεργασία ενός τέτοιου σχεδίου, πράγμα που είναι συλλογική υπόθεση κοινωνικών φορέων και αυτών που κατέχουν εξειδικευμένη γνώση.

Οι αντιμνημονιακές δυνάμεις έχουν υποχρέωση να κάνουν τα απαραίτητα βήματα το συντομότερο δυνατόν.